Tonyukuk, Göktürk Devleti’nin bilge vezidir.
“Aşina” ailesinin akrabalarından Göktürk “Aşide” ailesindendir. Asena Türk mitolojisinde dişi bir kurt adıdır. O “tamamen şaman simgesi” olup, bir Göktürk milli söylencesiyle birleştirilir. Doğum tarihi tam bilinmiyor. Çin’de esarette doğduğu tahmin ediliyor. Adı bilinen ilk Türk yazar ve tarihçidir. Tonyukuk, Göktürk Devleti’nin kurucusu İlteriş Kutluğ Han, Kapağan Han, Böğü Han ve Bilge Kağan gibi dört Türk hükümdarına baş vezirlik yapmış, bazı savaşlara baş kumandan sıfatıyla katılarak bu savaşların kazanılmasında büyük vazife görmüş, meclis başkanlıklarını yürütmüştür.
Tonyukuk’un, kendi adına diktirdiği kitabesinden; Göktürkler, Juan Juan Devleti’nin elinde esir iken doğduğu anlaşılıyor. Esaretten İlteriş Kutlug Kağan ile birlikte kurtulmuş, Türklerin istiklal savaşını, bu hakanla birlikte idare etmiştir ve Göktürk Devleti’nin kuruluşunda görev almıştır. Tonyukuk İyi bir stratejist ve taktik ustası olmasından ötürü, batılı Türkologlar onun için “Türkler’in Bismarc’ı” ifadesini kullanır. Bilge Tonyukuk, kendi ismiyle edebileşen kitabesini ölümünden az önce, hatırat tarzında yazarak,M.S. 720-725 yılları arasında dikmiştir. Bu abide, Moğolistan’ın Bayın Çoktu (Bain Cokto) mevkiindedir. Tonyukuk’un ölümü 726 yılına rastlar. Tonyukuk’un hatırası, ölümünden sonra Bilge Kağan tarafından tamamlanan kitabelerde yaşatıldı.
Kapgan Kağan; gece uyumadı, gündüz oturmadı. Kızıl kanımı dökerek, kara terimi akıtarak işimi gücümü hep ona verdim. Öncüleri yine uzaklara gönderdim; hisarları, gözcüleri çoğalttım; basılan düşmanı getirdim; kağanım ile seferlere çıktık. Tanrı korusun, bu Türk milletinin içinde silahlı düşman dolaştırmadım, damgalı at koşturtmadım. İlteriş Kağan kazanmasaydı, onun ardından ben kazanmasaydım il yine, millet yine yok olacaktı. O kazandığı için, ardından ben kazandığım için il yine il oldu, millet yine millet oldu. Ben artık yaşlandım, kocadım. Her hangi bir yerdeki kağan sahibi bir millete benim gibisi olsa ne sıkıntıları olabilir?
Türk Bilge Kağan ilinde yazdırdım. Ben Bilge Tonyukuk.”